Baš kao u čuvenoj Ficdžeraldovoj rečenici: „I tako, probijamo se, kao brodovi što protiv struje plove, a stalno klizimo natrag, u prošlost“, čini se da dobar deo političkih odnosa, koliko na našim prostorima ništa manje i na drugim, biva određen događajima iz prošlosti. Ali tu odmah moramo da napravimo ogradu. To najčešće nema apsolutno nikakve veze sa prošlošću, već sa njenom upotrebom ili možda još bolje reći zloupotrebom. Tako je, da uzmemo najsvežiji primer, ruski državni vrh agresiju na Ukrajinu izveo delom i pod paskom priče o veštačkoj ukrajinskoj naciji koja je, kako se tvrdi, nastala za vreme Lenjina. U čemu je problem sa ovom tvrdnjom? Najpre zato što je potpuno neistinita. Pokret za oslobođenje Ukrajine nastaje mnogo ranije, a svoj zenit doživljava tokom devetnaestog veka. Ambematičan je primer Tarasa Ševčenka, najvećeg ukrajinskog književnog stvaraoca tog vremena, koji je u ovoj borbi podneo velike žrtve, čak i desetogodišnje progonstvo od strane ruskog carističkog režima. U vremenu raspada tog režima Ukrajinci čak uspevaju da izdejstvuju svoju državnost u južnoj Ukrajini, i to pod upravom anarhiste Nestora Mahnoa. Suštinski, priznanje Ukrajine kao zasebnog entiteta u Sovjetskom Savezu plod je dugogodišnje borbe Ukrajinica za samostalnost, a ne Lenjinov hir. Uostalom, to će vrlo brzo pokušati da slomi Staljin kroz političke progone i monstruozno izgladnjivanje ukrajinskog stanovništva, poznatog kao golodomor, u kom je, po procenama, umoreno oko dva miliona ljudi. U čemu je ovde stvar, da se vratimo na početak. Zloupotreba istorija je izvedena kroz tvrdnju da Ukrajinci prvi put dobijaju državnost za vreme Lenjina, što jeste tačno, ali namerno se previđaju događaji koji su doveli do toga. Sličan primer zloupotrebe istorije je prisutan na ovim prostorima u pogledu na izuzetno bolne istorijske događaje. Jedan od njih je nesumnjivi genocid nad Srbima, Jevrejima i Romima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, čiji je simbol koncentracioni logor Jasenovac. S jedne strane je prisutan pokušaj negiranja ovog nepojmljivog zločina, što kroz njegovo potpuno poricanje, ali i kroz minimizovanje broja žrtava ili prirode ustaškog režima. S druge strane je zloupotreba jasenovačkog zločina kroz jeftino politikanstvo, i to dobrim delom kroz preuveličavanje broja stradalih (nedavno je jedan istoričar „utvrdio“ da je u Jasenovcu stradalo milion i dvesta hiljada ljudi, što je apsolutno nemoguća brojka), ali i kroz pokušaj da se ceo hrvatski narod optuži za ovaj zločin. Tako su, izgleda, i Hrvati stradalnici u Jasenovcu bili ustaše, kao i, recimo, Ivan Goran Kovačić koji je kroz poemu „Jama“ ispisao najveću optužnicu protiv ustaškog zla. Baš zbog toga su bitna dela kao što je „Jasenovac“ Ive Goldsteina koja ovim nimalo jednostavnim temama pristupaju na krajnje obziran, naučan i – najbitnije – istinoljubiv način.
Ispisujući priču o postajanju jednog od najstrašnijih koncentracionih logora, Ivo Goldstain nas u prvom delu knjige upoznaje sa ustaškim pokretom, njegovim nastankom, kao i prvim danima ustaškog terora. U nastavku knjige saznajemo ustrojstvo logora, monstruozne načine na koji su logoraši zlostavljani i ubijani, ali i kako je izgledao njihov svakodnevni život. Prateći istoriju Jasenovca vidimo i njegov kraj, kao i posledice koje je on ostavio.
O Jasenovcu je pisano mnogo, na prvom mestu su to memoarska sećanja preživelih logoraša, ali i brojni članci i studije. Ipak, ova knjiga predstavlja, možemo slobodno reći, prvo delo koje Jasenovcu pristupa na sistematizovan način, donoseći nam ne samo priču o njegovom postojanju i zločinima koji su počinjeni u njemu, već i o docnijim zloupotrebama jasenovačkih stradalnika. Nikada ne gubeći iz vida prirodu ustaškog režima i silna zla koje su ustaše učinile (autor u knjizi ispisuje: „Dakle, genocid nad Romima, Židovima i Srbima proizilazio je iz ustaške ideologije i njezine provedbene prakse. Masovne likvidacije, kao i brutalan obračun s političkim protivnicima rezultat su terorističkog karaktera režima, koji ne samo da nije trpio opoziciju nego ni bilo kakvu slutnju da bi je moglo biti. Ti su postulati više negoli bilo gdje drugdje u NDH realizirani baš u jasenovačkom logorskom sustavu.“), Goldstain ispisuje izuzetnu istorijsku studiju.
Ivo Goldstain, istaknuti hrvatski istoričar i diplomata, rođen je u Zagrebu. Nakon studija istorije predaje na Filozofskom fakultetu u Zagrebu. Oblasti njegovog naučnog interesovanja su srednji vek, kao i istorija dvadesetog veka. Autor je niza studija i naučno-popularnih knjiga koje su zadobile veliku čitanost. Nekoliko knjiga je objavio sa ocem Slavkom (na ovom mestu smo nedavno predstavili njegovu memoarsku knjigu „1941. Godina koja se vraća) od kojih izdvajamo izuzetnu studiju „Tito“ (Akademska knjiga, 2018). Bio je ambasador Hrvatske u nekoliko zemalja.
„Jasenovac i njegove strahote rezultat su djelovanja određenih, konkretnih osoba, kao što su i njegove žrtve ljudi s imenom i prezimenom. Drugim riječima, povijest Jasenovca prvenstveno čine ljudi. Opisivao sam mnoge kolektivne i pojedinačne sudbine, jer se u tim mikropovijesnim fragmentima najslikovitije ogledaju prilike na mikroplanu. Ti događaji često izmiču svođenju u ideološko-političke okvire. Puni su neljudskosti, nevjerovatnih brutalnosti, ali i iskazivanja čovječnosti“, ispisuje Goldstain u ovoj knjizi. I zaista, ova knjiga nam je pored sistematizovanog predstavljanja istorijata logora Jasenovac donela i niz priča o sudbinama zatočenika, pa tako pred sobom nemamo više samo brojeve, već i ljude od krvi i mesa koji su u ratnom ludilu umoreni na najstrašnije načine. Isto tako, Goldstain nam predstavlja i biografije ustaških krvnika o kojima se do sada malo stvari znalo. Dragocena je i analiza odnosa rimokatoličke crkve prema jasenovačkom zlu. Pristupajući ovoj temi krajnje obzirno i pažljivo, Goldstain se dotiče i teme koja već decenijama predstavlja najveći kamen spoticanja za sve strane. To je broj žrtava ovog logora. Predstavljajući nam empirijska istraživanja, popise žrtava koji su nekoliko puta vršeni, kao i demografske analize, Goldstain se suprotstavlja njihovom smanjivanju s jedne strane, ali i neutemeljenim preterivanja s druge. Obziran prema činjenicama, još više prema žrtvama ovog strašnog logora (dobar deo Goldstainove porodice je ubijen u ustaškom teroru), on ispisuje izuzetno delo. Ne i manje bitno, on se na taj način suprotstavlja zlu koje još uvek nismo pobedili. Sam Goldstain to najbolje obrazlaže: „Naposlijetku, još je jedan razlog zbog kojeg sam mislio da moram napisati ovu knjigu i da ova knjiga mora izaći – danas, u Hrvatskoj 2018. godine. Naime, kada pogledate jasenovačkoj istini u oči, onda Hrvatsku činite manje strašnim mjestom. Možda je to unaprijed izgubljena bitka, ali je važno pokušati.“
Naslov: Jasenovac
Autor: Ivo Goldstein (1958-)
Izdavač: Akademska knjiga, Novi Sad, 2019
Strana: 960
Čitaonica, mesto za dobre knjige 